(Trích trong ‘Dương án’ (Hải thượng y tông tâm lĩnh) của Lê Hữu Trác, Việt Nam)

Một người đàn bà, vợ ông Đài cùng xóm với tôi, sáng dậy, chưa ăn uống gì, vội ra đồng làm, gặp hôm đó trời nắng gắt. Khi về nhà, bỗng phát sốt, rét, tay chân lạnh, bụng dưới đau thắt, tiêu chảy. Lúc đó là mùa hè mà phải đắp mấy lần chăn, gầm giường lại hơ than lửa, mà vẫn cứ rét, không thể chịu được. Bệnh tình rất nguy, cái chết gần kề rồi. Người nhà đến xin tôi thuốc cho uống. Sau khi nghe kể về bệnh tình như trên, tôi liền tự nghĩ:

“Về mùa hè, khí âm phục ở bên trong, bụng lại đói, vì vậy, tà khí mới có thể nhân lúc cơ thể hư yếu mà xâm nhập vào được”.

Liền cắt cho một thang ‘Phụ tử lý trung’ (Nhân sâm 4g, Bạch truật 4g, Can khương 4g, Cam thảo 6g, Phỉ tử 2g), bảo đem về sắc cho uống.

Cách chừng vài giờ, người nhà lại đến nói rằng:

“Thuốc vừa uống vào khỏi miệng, lại nôn ra ngay … “.

Tôi nghi là bị hàn tà ngăn trở, cần phải dùng hàn để dẫn thuốc nhiệt mới được. Liền bảo hãy sắc thang trên, lấy nước thứ hai, ngâm vào nước lạnh cho thật nguội, rồi cho uống … Vài giờ sau, người nhà lại đến, nói rằng lần này tuy không nôn ra nữa nhưng bụng dưới vẫn đau và đại tiện bắn ra tung tóe, bệnh tình rất nguy cấp …, mời tôi đến tận nhà coi bệnh đã rồi sẽ cắt thuốc. Khi tôi đến thăm, thấy sắc mặt tuy tái xanh mà hai mắt đỏ ngầu, khát, uống nước rất nhiều. Chẩn mạch thấy Trầm Sác có lực. Bấy giờ tôi mới nhận rõ đây là chứng ‘hỏa tựa thủy’. Liền bảo lấy một chén nước giếng cho uống thì người bệnh uống xong rất lấy làm khoan khoái dễ chịu và đòi uống nữa. 

Tôi liền lấy 8g ‘Lục nhất tán’ (Hoạt thạch 6 phần, Cam thảo 1 phần) hòa vào nước nóng, để nguội cho uống. Uống xong, các chứng rét, ỉa đều bớt, chỉ còn bụng vẫn đau. Tôi liền cắt ‘Bạch hổ thang’ (Tri mẫu 24g, Cam thảo 8g, Ngạnh mễ 20g, riêng Thạch cao 20g, để sống, tán bột, hòa vào nước thuốc), cho uống. Uống hết 2 nước, chứng đau bụng và ỉa khỏi hẳn, mồ hôi ra dâm dấp từ đầu đến chân, chỉ còn chứng nóng sốt cao, vứt áo, đòi quạt mát. 

Tôi cho uống thêm một thang ‘Thanh thử ích khí’ (Hoàng kỳ, Hoàng bá, Thần khúc, Trạch tả, Trần bì, Cát căn, Thanh bì, Chích thảo, Nhân sâm mỗi vị 4g, Mạch môn 8g, Bạch truật, Thương truật mỗi vị 6g, Đương quy, Ngũ vị mỗi thứ 2,8g, Thăng ma 2g, Sinh khương 3 lát, Đại táo 2 quả), bệnh khỏi hẳn.

Xét về bệnh này, lúc đầu, tôi chỉ dựa vào văn (nghe) và vấn (hỏi), lầm cho là hàn, đến sau thêm cả vọng và thiết (mạch) mới biết đó là nhiệt.