Thuốc sắc là dạng thuốc nước, dạng bào chế bằng cách nấu (sắc) thang thuốc (phương thuốc) với nước ở nhiệt độ sôi, ở áp suất thường, trong thời gian nhất định. Y dược học cổ truyền thường gọi là thuốc thang.
Thuốc thang là dạng thuốc bám sát biện chứng luận trị (Lý, Pháp, Phương, Dược) nên thầy thuốc và bệnh nhân ưa dùng.Thuốc cần khí hay vị hoặc cả khí và vị để công tán bệnh tà, bồi bổ chính khí. Trong Y dược học cổ truyền, có kỹ thuật sắc khác nhau cho thuốc lấy khí hay lấy vị. Việc thực hiện các quy định trong quá trình sắc có vai trò đặc biệt quan trọng như nhận xét của Lý Thời Trân, danh y Trung Quốc: “… uống thuốc thang, dẫu phẩm chất thuốc tốt và bào chế đúng phép, nhưng sắc lỗ mãng vội vàng, dùng lửa không đúng độ thì thuốc cũng không công hiệu …”.
Trong kỹ thuật chiết xuất hiện đại, thường xác định mối liên quan giữa tỷ lệ dung môi ngấm vào dược liệu và lượng dung môi chiết ra.
Khi các chất đã hòa tan trong dung môi, ở trạng thái bão hòa, các chất thu được phụ thuộc vào tỷ lệ dịch chiết ra và lượng dung môi ngấm vào dược liệu. Lượng dịch chiết ra bằng lượng dung môi ngấm vào dược liệu ta có hệ số a = 1, nếu lớn gấp hai lần ta có a = 2, … . Hiệu suất (%) các chất thu được theo hệ số trên với một lần chiết như bảng sau:
Bảng hiệu suất (%) hoạt chất theo tỷ lệ dung môi với một lần chiết
Hệ số dung môi (a) | Lượng dịch chiết rút ra (S₁) | % hoạt chất thu được (Q₁) |
1 2 3 4 |
1
2 3 4 |
50,00 66,66 75,00 83,33 |
Nếu chiết nhiều lần với hệ dung môi a = 1 (q₁ = q₂) ta có các số liệu như bảng sau:
Bảng hiệu suất (%) hoạt chất theo số lần chiết
Số lần chiết |
Lượng dịch chiết rút ra (S₁) |
% hoạt chất thu được (Q₁) |
1 2 3 |
1
1 1 |
50,00 25,00 12,50 |
Tổng lượng hoạt chất sau ba lần chiết: 87,50% |
Dược học cổ truyền bào chế thuốc sắc với dung môi là nước; thuốc cổ truyền có bản chất đa dạng (thực vật, động vật, khoáng vật), do đó sẽ lấy ra hỗn hợp các chất có tỷ lệ theo một cấu trúc nhất định. Nếu lượng nước lấy ra bằng lượng nước ngấm vào dược liệu thì kỹ thuật sắc thuốc cổ truyền: sắc lấy một nước, sắc lấy hai nước và sắc lấy ba nước gần giống kỹ thuật chiết xuất một lần và nhiều lần của dược học hiện đại. Mỗi lần chiết cũng lấy được tỷ lệ các chất tương tự như bảng trên.